Beogradska Aja Sofija

Da Vam ispričam jednu priču, nisam odavno. Ovaj put nije o mojoj vidljivoj i nevidljivoj Bosni. Ovaj put je o jednom gradu, na ušću Save u Dunav i jednoj džamiji.

Taj lijepi grad imao je, kažu petnaest imena. Kelti su ga, kad su ga sagradili u 3 vijeku prije nove ere, zvali Singidūn(on), Rimljani Singidūnum, a nakon toga imao je mnogo imena: Alba Graeca (latinizovano ime grada), Alba Bulgarica (latinizirano ime grada tokom bugarske vladavine), Fehérvár (mađarsko ime), Nandoralba (u srednjovekovnoj Mađarskoj do 14. veka), Nándorfehérvár (u srednjovekovnoj Mađarskoj), Landorfehérvár , Weißenburg i Griechisch-Weißenburg (nemačko ime), Castelbianco (italijansko ime), Veligrad(i)on ili Velegrada (vizantijsko ime), Dar Al Jihad, دار الجهاد (Kuća rata), Belgrat (tursko ime) i Prinz Eugen Stadt (nacističko ime) i danas šesnaesto, po bijelom krečnjaku iz krečnjačkog grebena, kojim je izgradjen, Beograd.

I u tom lijepom bijelom gradu bijaše jedna džamija. Kažu lijepa kao Aja Sofija iliti Hagia Sophia, Sancta Sophia, `Αγία Σοφία,  آيا صوفيا . I zvali su je beogradska Aja Sofija.

A mi, ko mi, kroz ovo turbulentno vrijeme,  smo je uspjeli Bataliti, a u tu smo veoma stručni…

Po Srpskom rečniku značenje reči bataliti:

• ostaviti, ostavljati, napustiti, okaniti se
• prekinuti, obustaviti
• ne upotrebljavati više, zapustiti, zanamariti, ne uzimati u obzir

Glagol bataliti se nalazi u Vukovom rečniku u značenju pokvariti (pušku, sahat), zapustiti (vinograd)

Poreklo reči: turski (preuzet iz arapskog) – battal, pridev, nepromenljiv  i prilog; pokvaren, neupotrebljiv, zapušten,  razvaljen, loš, slab, prevelik…

Nego …

Batal džamiju izgradio je imućni beogradski nazor Ejnehan-beg 1585. godine i nazvao je svojim imenom pod kojim je bila poznata sve do 1789. godine. Same Osmanlije iz perioda Mehmeda IV, koji je vladao tokom skoro čitave druge polovine XVII veka, upoređivali su je po ljepoti sa Aja Sofijom. Na tolikoj je „cijeni“ bila da su na turskom groblju pored nje sahranjivani samo najugledniji Turci (njihove kosti i ne samo kosti, su još uvek tu, na istom mjestu ).

Lokacija je pažljivo izabrana na periferiji kao, kako će kasniji ratovi pokazati, strateškom mjestu za očuvanje grada. Ovo potvrđuje i jedan austrijski izvještaj s kraja 18. vijeka u kome se precizno navodi da je džamija “1000 koraka daleko od onog gradskog bedema koji je opasivao varoš”. Ako se malo bolje zagledate, možete da vidite da se ne radi samo o dobrom strateškom mjestu…

Svojim izgledom Ejnehan-begova džamija je mamila uzdahe…

Ejnehan-begova džamija se nalazila na mjestu današnje Skupštine Republike Srbije (kakva slučajnost), a u nju se ulazilo sa sjeverne strane, tamo gde se danas sjeku Vlajkovićeva i Kosovska ulica. Ispred je bio trijem sa stubovima i kupolicama. Minaret na osmostranom pijedestalu je bio živopisno obrađen i dekorisan, a takva je bila i unutrašnjost ove bogomolje. Iznutra, zidovi su bili bogate dekoracije, a niše ispod svoda imale su ukras u obliku stalaktita. Iznad mihraba, isticali su se povijeni dekorativni lukovi, izrađeni od naizmjenično nanizanih kamenih blokova, tamnih i svijetlih. Sazidana je od tesanog kamena pješčara, koji je kako je vrijeme prolazilo, dobio crvenkasto-sivu boju. Bila je harmoničnih proporcija i imala je dvadeset prozora šiljatih lukova. Dužina njena bila je oko petnaest metara, a do vrha kupole oko osamnaest.

Nije, dakle, bila ogromna, kao što džamije znaju da budu, ali je bila skladna i lijepa. Čusta, kako bi to kod nas rekli… 

Osvojivši Beograd od Mađara 1521. godine, Turci – Osmanlije su ga postepeno naseljavali i pretvarali u kitnjasti orijentalni grad, čija je panorama sa mnogobrojnim munarama izdaleka oduševljavala mnoge evropske putnike i prolaznike tog doba. Već 1571. godine u Beogradu je bilo 27 naselja – mahala. Prema velikom osmanlijskom putopiscu Evliji Čelebiji, koji je boravio u Beogradu 1660. godine, Beograd je tada imao oko 98.000 stanovnika, od kojih 21.000 nisu bili Muslimani. Tada je u Beogradu pored javnih objekata bilo 7 javnih kupatila – hamama, oko 7000 kućnih banjica – hamama, 6 karavan saraja, 21 trgovački han i 217 mesdžida i džamija i što jemeni bitno, 17 aktivnih derviških tekija. Evlija Čelebija je ostavio nazive za 35 džamija u kojima je obavljana zajednička služba – džuma i 12 mesdžida. Osmanlijski geograf Hadži Kalfa, zabilježio je 100 džamija, a naš poznati učenjak – orijentalista, rahmetli Hazim Šabanović, smatrao je da se tada u Beogradu nalazilo 75-80 džamija. U Beogradu su tada naseljene 41 mahale (kvarta). Beograd je već koncem XVI stoljeća, po svojoj ljepoti i veličini, u mnogome nadmašivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dijela Otomanskog carstva. Ali nažalost, zbog svoje pozicije i podjele uticaja medju carstvima, postaje Dar Al Jihad, دار الجهاد (Kuća rata), kako su Osmanlije nazivale Beograd.

Džamija nije dugo zadržala svoj sjaj. Oko ove lijepe džamije se svašta nešto dešavalo.

Prilikom prvog austrougarskog osvajanja (1688-1690.) mnoge džamije su porušene, a one koje su preostale – neoštećene, pretvorene su u hrišćanske crkve. Za vrijeme kratke osmanlijske vladavine (1690-1717.) mnoge džamije su obnovljene, a neke su iz temelja izgrađene.

Kada su austrougarske armije pod zapovjedništvom nadvojvode Evgenija Savojskog (u čijem su sastavu bili vojnici raznih narodnosti: Nijemci, Francuzi, Talijani, Švicarci, Portugalci, Španjolci, Mađari i drugi) po drugi put osvojile Beograd (1717-1739.) zatekle su u njemu oko dvije hiljade stambenih zgrada, mnoge džamije, javne banje, hanove i druge objekte.

Vitke munare džamija, napose u gornjem i donjem dijelu tvrđave, bile su porušene kako bi panorama grada izgledala više evropska. Mnoge džamije su pretvorene u crkve raznih hrišćanskih redova koji su došli zajedno sa vojskom i doseljenim življem: ”trinitarci”, ”franjevci”, ”jezuiti”, ”minoriti” i Jermeni katolici. Trinitarci i franjevci su dobili po dvije džamije da preurede za crkve, kapucini, jezuiti, minoriti i Jermeni katolici po jednu. Ostale sačuvane džamije su upotrijebljene za vojne magazine, kao i za uskladištenje soli, sijena i poljoprivrednih proizvoda, a jedna je upotrebljavana za vojnu bolnicu. Tada u Beogradu nije bilo muslimanskog stanovništva, jer je na osnovu člana III ”ugovora o kapitulaciji od 18. augusta 1717. godine…” dozvoljeno cijelom garnizonu da se povuče slobodno i sigurno sa ženama i djecom, oružjem i prtljagom uz udaranje doboša i sa razvijenim zastavama, što se odnosi i na stanovništvo, koje želi da iziđe u isto vrijeme, ma kakvog da je položaja, vjere ili narodnosti, kao i ranije roblje koje je primalo islamsku vjeru prije opsade. Tokom druge austrijske okupacije Beograda (1717.—1739.) Batal džamij je pretvorena u skladište uniformi regimente princa Aleksandra Virtemberškog.

Poslije pobjede nad austrougarskom vojskom 1739. godine kod Grocke, Osmanlije su ponovo zagospodarile Beogradom, i njime vladale 50 godina (1739-1789. godine). Za to vrijeme oni su popravili mnoge oštećene i povratili u prvobitno stanje mnoge džamije pretvorene u crkve, izgradili su i mnoge nove džamije.

Prema nekim savremenicima, u Beogradu je 80-tih godina XVIII stoljeća bilo 50 džamija. U toku velikih borbi za Beograd 1739. godine, između 60 hiljada austrougarskih vojnika, koje je predvodio 74-godišnji maršal Laudon i 9000 Osmanlija branilaca grada, na čelu sa Osman-pašom i u toku okupacije (1789-1791. godine) stradalo je 30 džamija.

Svištovskim mirom od 4. augusta 1791. godine Leopold II, austrijski car morao je prepustiti Otomanskoj imperiji Beograd, Šabac, Ram i dio Srbije koji je bio osvojen. U planu Beograda, kojeg je izradio austrijski potporučnik Bruš 1789. godine, ucrtano je 15 džamija, ali sve nisu identificirane. U tom planu nije naznačena Batal džamija, koja je bila locirana u blizini sadašnje Narodne skupštine.

U brojnim prevratima, Batal džamija je rušena i obnavljana u više navrata.

Wikipedia na srpskom o dešavanjima u Beogradu kaže :

“Buđenje nacionalne svesti i događanji oko seče knezova doveli su do podizanja Prvog srpskog ustanka 1804. g. Ustanak pod vođstvom Karađorđa imao je od samog početka za cilj i oslobađanje Beograda. Posle dve godine borbi, grad je osvojen 1806., a Beogradska tvrđavu 1807. g. Beograd je ponovo postao glavni grad Srbije. U Beogradu je već 1807. g. zasedao i Praviteljštvujući sovjet, a od 1811. g. tu se nalaze i prva ministarstva. Iz Vojvodine i drugih krajeva dolaze viđeniji čjudi i intelektualci,među kojima su Sima Milutinović, Ivan Jugović, Dositej Obradović,koji je 1808. g. osnovao prvu Veliku školu.

Dinamičan razvoj Beograda prekinut je turskim osvajanjem 1813 , a represalije koje su usledile dovele su do Drugog srpskog ustanka ustanka 1815. g. Vođa ustanka, knez Miloš Obrenović,uspeo je da unese više diplomatije u odnose sa Turcima. On u Beograd, uz određene povlastice,sve više naseljava srpski živalj sa juga, pa Turci, gotovo u bescenje, počinju da prodaju imanja i kuće. Turci su zadržali tvrđavu, dok je varoš pripala Srbima. U Beogradu je 1830. pročitan Sultanov hatišerif o autonomiji Srbije. U gradu se podižu prvi značajni objekti: Konak kneginje Ljubice, Saborna crkva u Beogradu, dvorski kompleks u Topčideru, itd. Sem svoje privredne funkcije Beograd je postao i značajno kulturno središte. 1831. godine otpočela je sa radom prva štamparija u Beogradu. Iz Kragujevca 1835. g. je preneta štamparija i počele su da izlaze “Novine srpske“, prve novine u Beogradu. Prva pošta otvorena je 1840. U gradu su otvorene Bogoslovija,prva gimnazija i grad postaje utočište brojnih kulturnih stvaralaca tog vremena poput: Vuka Karadžića, Jovana Sterije Popovića, Joakima Vujića, Dimitrija Davidovića i drugih. Godine 1841. Beograd postaje prestonica Kneževine Srbije za vreme prve vladavine Mihaila Obrenovića. Narodni muzej u Beogradu osnovan je 1844. a 1855. uspostavljena prva telegrafska linija Beograd – Aleksinac.

Prisustvo turske vojske u tvrđavi sputavalo je razvoj Beograda. Međutim, događaji oko ubistva jednog srpskog dečaka na Čukur česmi, kada je došlo do bombardovanja beogradske varoši, bivaju povodi da se počne pregovarati oko definitivnog odlaska turske vojske iz srpskih gradova. Turski komandant Beograda Ali-Riza paša predaje 1867. na Kalemegdanu knezu Mihailu ključeve beogradskog grada. Posle vladavine od 346 godina, 18. aprila 1867. Turci konačno napuštaju Beograd.. Beograd je postao slobodan simboličnom predajom ključeva kada su i turske vojničke straže zamjenjene srpskim vojnicima,a pored zastave Turske podignuta je i zastava Srbije.

Sultan je carskim ukazom od 10. aprila 1867. godine prepustio upravu nad carskim gradovima Beogradom, Kladovom, Smederevom i Šapcem knezu Mihailu. Posljednji muhafiz beogradske tvrđave Ali Riza-paša 19. aprila predao je ključeve tvrđava. U beogradskoj tvrđavi ostala se vihoriti osmanska zastava, kao simbol vazalnog statusa Kneževine Srbije, pored koje je stajala i srpska. Posljednji osmanski vojnici napustili su tvrđavu 1867. godine, a nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, kada je Kneževina dobila neovisnost, skinuta je definitivno osmanska zastava. 1882 Srbija postaje kraljevina, a Beograd postaje glavni grad.”

Ako izuzmemo kratki period kad je srpski kralj Dragutin, zet i vazal mađarskog kralja Ladislava IV , oženivši njegovu sestru dobio na upravljanje Ugarske pokrajine južno od rijeke Save (Mačva, Beograd i Tuzla)  kada Beograd prvi put dolazi pod srpsku vlast. I još kraći period od 1382 kada braća Horvati ( čiji li su oni) zauzimaju od Ugara Beograd, ali samo do 1386, Beograd postaje srpski grad 1878 godine.

Bilo je tu još priča oko Batal džamije, samo ću ih nabacati …

Karađorđe je, po zauzeću Beograda, kako kažu spisi, „ turskim ženama koje su nemilosrdno i nečovječno vojnici ostavili nage… ukazao milosrđe odredivši im dvije džamije za stanovanje.“

Beogradski vezir Jusuf se kasnije žalio knezu Milošu kako „u džamiju ulazi stoka“.

Beogradski vezir, Jusuf-paša, po okončanju borbi, imao je namjeru da popravi Batal-džamiju, o čemu je obavijestio kneza Miloša, 20. juna 1836. godine. Tada mu je pisao da je „inžinjer Ethem-bej vidio je kako stoka ulazi u ovu džamiju, zbog čega su joj zazidana vrata…“.

Uzalud je paša objašnjavao da mu je poslato 50.000 groša, dva zlatna polumjeseca alema i feman kojim mu se naređuje da opravi Batal džamiju, da ”…naš Car… ima veliku želju za popravljanjem zadužbina” i isticao da bi “popravku trebalo izvršiti kako bi nizami, koji će vježbati na Vračaru, mogli kad dođe vrijeme i namaz da klanjaju u džamiji”.

Knez Miloš odbio je renoviranje džamije uz objašnjenje da je taj dio u srpskim rukama i u blizini palilulske crkve. Uzalud su bile i urgencije iz Carigrada. Knez je smatrao da popravak Batal džamije znači širenje turske vlasti van granica beogradske varoši, što hatišerifom, kojim je rečeno da je sva zemlja van varoši u srpskim rukama, nije bilo dozvoljeno.

Miloš je čak naredio da se zemljište prekopa i preore, a “da se oko Batal džamije više pandura nađu”. Da bi bio siguran da se turska vojska neće vratiti, Miloš je naredio da se spali Savamala, a neposlušni Savamalci nasele oko Batal-džamije, a tu je bila postavljena i stočna pijaca.

„Unutrašnjost džamije bila je smetljište, za čitavu okolinu, puno svakojake nečisti. Glavni joj je ulaz bio sa sjeverne strane prema varoši, ali su joj svi prozori unaokolo bili razvaljeni, gotovo do zemlje, te je izgledala kao da stoji na svodovima. Vrh u minareta bio je podrubljen… Po dupljama na džamiji legli su se, na hiljade, vrapci i čavke, a uveče su je obletala čitava jata slijepih miševa. Krov, godinama zasipan zemljom i prašinom, bio je pokriven trnjem i travuljinom. Čak je iz onih pukotina nikao jedan mali dud crnoga roda.“

„Ovaj spolja dosta zanimljiv spomenik prošlih dana, i tamošnji zadah, odvratiće pobožnog putnika da se približi i uveri da ovaj spomenik služi sasvim drugim potrebama…“

„Upravnik tadašnje biblioteke, Janko Šafarik, predlagao je da se u toj zgradi napravi muzej. Knez Mihailo želio je da tu smjesti državni arhiv, ali ga preteče smrt.”

Prema Joakimu Vujiču, koji je boravio u Beogradu 1826. godine i između ostalog, zabilježio: ”navodi se do 30 džamija koje su najvećim dijelom batal, porušene i povaljane”.

“Srpske vlasti su 1836. godine popisale džamije u Beogradu, i u tom spisku se nalazilo 16 džamija.”

Prema pripovjedaču Lazaru Komerčiću, u Beogradu je bilo: ”na nekih 15-16 džemata mahala (kvartova), a svaki džemat je imao svoju džamiju”.

Prema jednom turskom planu, beogradskog grada i varoši, do šanca koji potiče iz 1863. godine u kojem su ucrtane sve zgrade sa oznakom etničke pripadnosti njihovih vlasnika i 172 važnija razna objekta, među kojima 12 džamija i tri tekije, kako slijedi:

1. Hasan-pašina džamija u Donjem gradu,
2. Sultan Mehmeda džamija u Gornjem gradu,
3. Sultan Mustafina džamija,
4. Ali-pašina džamija,
5. Bajrakli džamija,
6. Reis-efendijina džamija,
7. Laz-oglije džamija,
8. Jahja-pašina džamija,
9. Deftedarova džamija,
10. Laz-hadži Mahmuda džamija,
11. Kizlar-agina džamija,
12. Bajram-begova džamija,
13. Šejh Hasana-efendije tekija,
14. Šejha Muhameda tekija,
15. Šejha Hafiza Mehmedova tekija.

U planu nisu ucrtane džamije koje su se nalazile na periferiji varoši, a nema ni Ejnehan-begove džamije.  Kada su je konačno svi batalili, prozvana je Batal džamija.

Izgled Dorćola, 1846. godine

 

O muslimanskom prisustvu u Beogradu do dana današnjeg ostali su da svjedoče turski toponimi – nazivi mjesta pojedinih dijelova Beograda, kao što su: Topčider, Kalemegdan, Đeram, Terazije, Bulbulder, Karaburma, Tašmajdan, Dorćol, Avala, Savamala (Sava mahala), Pašino brdo, Rospi ćuprija, Vezirovo brdo, Torlak, Ćalije, Čubura, Neimar, Dedinje (Dedino brdo)

Priča ima zaista mnogo, za nekoliko knjiga, a i ima ih …

Ako proguglate možete naći i Felix Philipp Kanitz (1829–1904)  austro­u­gar­skog pu­to­pi­sca, ilu­stra­tora i ar­he­o­loga, koji vi­še pu­ta je bo­ra­vio u Sr­bi­ji, ali i u Bosni, koji je po meni i najrelevantniji. Autor je dvo­tom­nog dje­la „Sr­bi­ja: Ze­mlja i sta­nov­ni­štvo od rim­skog do­ba do kra­ja XIX vi­je­ka”. Opi­sao je gra­do­ve i pu­te­ve, iz­gled zgra­da i in­sti­tu­ci­ja, pri­lo­žio je broj­ne de­mo­graf­ske po­dat­ke, ali i ilu­stra­ci­je zna­me­ni­to­sti ko­je je po­sje­tio. U svo­je vri­je­me bio je je­dan od naj­bo­ljih po­zna­va­la­ca ju­go­i­stoč­ne Evrope.

Možete pronaći više informacija i slika o dešavanjima tog vremena na izvrsnom friškom tekstu Edina Rahića, koji sam ovdje koristio zajedno sa drugim izvorima : https://glasnarodabih.com/2020/01/27/beograd-je-bio-kitnjast-muslimanski-grad-divila-mu-se-citava-evropa/

I tako, nakon što je napuštena, bataljena, na kraju je i srušena, po svemu sudeći 18. maja 1869. godine, mada ima i drugih datuma u opticaju. Ovaj je u svom dnevniku kratko zapisao M. Đ. Miličević, dodavši:

„ Juče na noć srušena je Batal-džamija.  Kafedžija Panđalo dao je Cincarima 230 dukata da je poruše “.

Helem, ova naša djamija iz priče neće zauzeti mjesto medju spomenicima tolerancije, zaboravljena je i napuštena, pa je i dobila naziv Batal džamija. Ostat će kao spomenik našem umijeću bataljenja …

Ali nije kraj priče, na internetu se može pronaći i ova slika Beograda sa Batal džamijom.

Medjutim, neosporno se radi o birvaktilnoj fotomontaži, jer na slici je Muhamed Alipašina džamija iz Kaira. Možda ima neke povezanosti ima jer je, od 1805 nezavisni osmanlijski upravnik Egipta, Muhamed Alipaša, otac modernog Egipta, porijeklom bio Albanac. Njegova dinastija je uspjela vladati Egiptom do 1953.

Možda je to bio samo njegov nijet, želja huda…

Muhamed Alipašina džamija u Kairu izgradjena 1830 godine.

 

I još da dodam da pogledate i ovaj tekst, tek toliko da se uvjerite da Beograd nije, tamo neki grad …

https://www.beforeafter.rs/grad/utroba-beograda-podzemlje-koje-prica-legende/

 

P. S.

Dugo sam razmišljao da li da ubacim ovaj nevidljivi dio priče, pa ga evo ipak dodajem naknadno. 

Zgrada Doma Narodne skupštine, prvobitno Doma narodnog predstavništva, počela je da se gradi 1907. godine, kao reprezentativno zdanje za potrebe Kraljevine Srbije.

Kamen temeljac za novi Dom narodnog predstavništva položio je kralj Petar I, 27. avgusta 1907. godine, u prisustvu najuglednijih zvanica.

Nedostatak sredstava, a zatim balkanski ratovi i Prvi svjetski rat, uslovili su da je do stvaranja nove države, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, skupštinsko zdanje bilo izgrađeno do nivoa prvog sprata.

Formiranjem nove znatno veće države, predviđene skupštinske sale za sjednice više nisu bile dovoljne i zbog toga je bila neophodna njihova rekonstrukcija.

Na osnovu obnovljenih projekata, zgrada Skupštine gradnja je nastavljena 1920 pa do 1926. godine, kada su radovi ponovo obustavljeni. Sljedeća faza u izgradnji zgrade parlamenta započela je posle smrti kralja Aleksandra 1934. godine i napokon završena 18. oktobra 1936.

U gradu kojeg su zvali i Dar Al Jihad, دار الجهاد (Kuća rata), teško je naći mjesto na kojem nema groblja. Kada gradiš kuću, a pogotovo važno zdanje potrebno je dobiti i saglasnost onih koji su taj prostor djelili, kao živi ili mrtvi, ako želiš da u toj kući ili već, šta već gradiš, imaš mir.

Ova naša mala djamija, sem što je propustila da postane spomenik tolerancije, postala je i izvor nemira na ovim našim prostorima.

Da bi započeli gradnju 1907 morali su preorati temelje ove naše beogradske Aja Sofije, ali i groblje/mezarje na kojem su sahranjivani, kako kažu mnogi ugledni Turci. Mogu vidjeti da je medju njima bilo i derviša i drugih učenih koji su ovakav pristup očigledno, ne da nisu halali, nego i dobro zahaterili. I danas je zorno prisustvo demona na tom mjestu…

Skoro 30 godina je trajala gradnja, nešto je zapinjalo, a oni koji su je, kako kažu osveštali kad je završena, nikad nisu otkrili pravu istinu.

Ako pogledate prethodni period vidite da su države kojima je ova zgrada bila skupština, nestale u krvi i da nema naznake da se mir bliži, naprotiv.

Kad uznemiriš duše iz svijeta mrtvih, najbližeg ovom našem, za ponovno uspostavljanje mira potrebno je mnogo znanja, razumjevanja i strpljenja…